Mustafa Kemal Atatürk'ün 10 Kasım 1938'deki vefatı, Türk milleti için derin bir kayıp olmanın yanı sıra, kurduğu genç cumhuriyetin geleceği adına bir belirsizlik döneminin de başlangıcıydı. Ancak Atatürk, ileri görüşlülüğü ile yalnızca siyasi ve askeri alanlarda değil, aynı zamanda şahsi mirasının yönetimi konusunda da cumhuriyetin temel felsefesini koruyacak adımlar atmıştır. Bu adımların en önemlisi, vefatından yaklaşık iki ay önce, 5 Eylül 1938'de Dolmabahçe Sarayı'nda kaleme aldığı el yazısı vasiyetnamesidir. Bu vasiyetname, basit bir miras paylaşım belgesi değildir. Aksine, Atatürk'ün hayatı boyunca en çok önem verdiği iki kültürel kurumu –Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu– mali bağımsızlığa kavuşturarak, Türk ulusal kimliğinin inşasında merkezi bir rol oynayan tarih ve dil devrimlerinin geleceğini güvence altına almayı amaçlayan stratejik bir belgedir.
Vasiyetnamenin Hazırlanışı: Atatürk, hastalığının ilerlediği bir dönemde, 5 Eylül 1938 Pazartesi günü vasiyetnamesini bizzat kaleme almıştır. Tamamı el yazısı olan bu belge, Türk Medeni Kanunu'nun öngördüğü resmi prosedürlere uygun olarak hazırlanmıştır. Vasiyetname, Atatürk'ün vefatının ardından 28 Kasım 1938 tarihinde Ankara 3. Sulh Hukuk Mahkemesi tarafından açılmış ve içeriği kamuoyuna duyurulmuştur. Vasiyetnamenin içeriği altı ana maddede özetlenebilir:
Nakit ve Hisse Senetleri: Atatürk, mal varlığı arasında bulunan nakit para ve hisse senetlerinin, vasiyetnamenin ekinde belirtilen kişilere ve kurumlara paylaştırılmasını istemiştir. Bu varlıkların yönetimini Cumhuriyet Halk Partisi'ne (CHP) "vasiyeti yerine getirme memuru" sıfatıyla bırakmıştır.
Türkiye İş Bankası Hisseleri: Vasiyetin en kritik maddesi budur. Atatürk, Türkiye İş Bankası'ndaki hisselerinin yıllık gelirlerinin her yıl Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu arasında eşit olarak paylaştırılmasını emretmiştir. Bu madde, vasiyetnamenin kültürel ve siyasi özünü oluşturur.
Yaşam Boyu Gelir Tahsisi: Kız kardeşi Makbule Atadan'a ve manevi çocukları Afet İnan, Sabiha Gökçen, Ülkü Adatepe, Rukiye Erkin ve Nebile İrdelp'e yaşadıkları sürece belirli aylık ödemelerin yapılmasını şart koşmuştur. Bu ödemelerin, İş Bankası hisselerinden elde edilecek gelirden karşılanması öngörülmüştür.
Makbule Atadan'ın Konutu: Atatürk, kız kardeşi Makbule Atadan'ın Çankaya'da oturduğu evin, yaşamı boyunca kendisine tahsis edilmesini vasiyet etmiştir.
İsmet İnönü'nün Çocuklarının Eğitimi: Dönemin en önemli siyasi figürlerinden ve silah arkadaşı İsmet İnönü'nün çocuklarının yükseköğrenimlerinin tamamlanması için gerekli yardımın yapılmasını istemiştir.
Taşınmaz Mallar: Ankara ve Bursa'daki taşınmaz mallarının tamamını Ankara ve Bursa Belediyelerine bırakmıştır.
Kültürel Mirasın Güvencesi: Atatürk'ün vasiyetnamesindeki en vizyoner unsur, kişisel servetinin gelirlerini doğrudan Türk Tarih Kurumu (1931) ve Türk Dil Kurumu'na (1932) aktarmasıdır. Bu iki kurum, Atatürk devrimlerinin entelektüel temelini oluşturuyordu.
Türk Tarih Kurumu: "Türk Tarih Tezi" çerçevesinde, Türklerin kökenlerini ve dünya medeniyetine katkılarını araştırarak ümmet kimliğinden ulus kimliğine geçişi desteklemek amacıyla kurulmuştur.
Türk Dil Kurumu: "Dil Devrimi" çerçevesinde, Türkçeyi yabancı dillerin etkisinden arındırarak özleşmesini sağlamak ve bilim dili haline getirmek misyonunu üstlenmişti.
Atatürk, bu iki kurumun siyasi iktidar değişikliklerinden veya bütçe kısıtlamalarından etkilenmemesi için onlara kalıcı bir finansal kaynak yaratmayı hedeflemiştir. İş Bankası hisselerinden elde edilecek geliri bu kurumlara tahsis ederek, onların mali özerkliğini ve dolayısıyla bilimsel bağımsızlığını güvence altına almıştır. Bu hamle, onun için tarih ve dil çalışmalarının, en az askeri ve ekonomik bağımsızlık kadar hayati olduğunu göstermektedir. Vasiyetname, bu yönüyle, Atatürk'ün ulus inşası projesini ölümünden sonra da devam ettirme iradesinin bir kanıtıdır.
"İkinci Vasiyet" İddiaları: Zaman zaman, Atatürk'ün resmi vasiyetnamesinin dışında, gizli veya "manevi" bir vasiyetnamesi daha olduğu yönünde komplo teorileri ortaya atılmıştır. Ancak bu iddiaları destekleyecek hiçbir somut, hukuki veya tarihsel kanıt bulunamamıştır. Hukuken geçerli ve uygulanan tek belge, 28 Kasım 1938'de açılan el yazısı vasiyetnamedir.
12 Eylül 1980 Sonrası Durum: 1980 askeri darbesinin ardından kurulan yeni Anayasal düzenle birlikte TDK ve TTK, devlet denetimi altına alınarak Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu'na bağlanmıştır. Bu durum, kurumların Atatürk'ün arzu ettiği özerk yapısını yitirdiği yönündeki eleştirilere neden olmuştur. Ancak vasiyet gereği İş Bankası hisselerinden elde edilen gelirler, bu yeni yapı altındaki TDK ve TTK'ye aktarılmaya devam etmektedir.Bu tartışmalara rağmen vasiyetname, hukuki geçerliliğini korumakta ve hükümleri günümüzde de uygulanmaktadır.
Mustafa Kemal Atatürk'ün vasiyetnamesi, onun kişisel servetini ulusunun kültürel ve bilimsel geleceğine adayan eşsiz bir belgedir. Bu belge, onun yalnızca bir asker ve devlet adamı değil, aynı zamanda ulusunun entelektüel gelişimini en ince ayrıntısına kadar planlayan bir reformcu olduğunu kanıtlar niteliktedir. Vasiyetname, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu'na sağladığı mali güvence ile Atatürk'ün tarih ve dil devrimlerinin kalıcılığını hedeflemiştir.
Kaynakça
Afetinan, A. (1989). Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
Jaeschke, G. (2012). Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri. TTK Yayınları
Kili, S. (2000). Atatürk Devrimi: Bir Çağdaşlaşma Modeli. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
Türk Medeni Kanunu (1926). Madde 531-538 (Vasiyetname Şekilleri)
Aydemir, Ş. S. (2018). Tek Adam: Mustafa Kemal (1922-1938), Cilt 3. Remzi Kitabevi
