Fesin anavatanı, adını da aldığı Fas'ın Fes şehridir. Yüzyıllardır Kuzey Afrika'da kullanılan bu kırmızı, püsküllü ve silindirik başlık, Osmanlı dünyasına özellikle denizciler ve tüccarlar aracılığıyla girmiştir. 19. yüzyılın başlarında, Osmanlı donanmasında görev yapan askerlerin, özellikle de Cezayir ve Tunus gibi Garp Ocakları'yla olan temasları neticesinde fesle tanıştıkları ve gayri resmi olarak kullanmaya başladıkları bilinmektedir.
Ancak fesin Osmanlı İmparatorluğu'ndaki asıl yükselişi, Sultan II. Mahmud'un reform hareketleriyle başlamıştır. 1826'da Yeniçeri Ocağı'nı kanlı bir şekilde ortadan kaldıran padişah, yerine kurduğu Asakir-i Mansure-i Muhammediyye adlı yeni orduyu Batılı tarzda üniformalara kavuşturmak istiyordu. Bu modern ordunun başlığı olarak ise kavuk ya da sarık gibi geleneksel serpuşlar yerine, hem pratik hem de o dönemde "modern" olarak algılanan fes tercih edilmiştir. Fes, secdeye engel olmaması nedeniyle İslami gelenekle de bir çatışma yaratmıyor, bu da onun benimsenmesini kolaylaştıran bir faktör olarak görülüyordu.
Sultan II. Mahmud için fes, sadece askeri bir başlık değil, aynı zamanda daha geniş bir toplumsal dönüşüm projesinin kilit taşıydı. Padişah, geleneksel Osmanlı toplumunda bireylerin giyim kuşamının onların dinini, mezhebini, mesleğini ve sosyal statüsünü açıkça belli etmesinden rahatsızdı. Bu durum, imparatorluk içinde birleşik bir "Osmanlı" kimliğinin oluşmasının önünde bir engel olarak görülüyordu. Kavukların ve sarıkların farklı biçimleri, ulema, bürokrat ve esnaf gibi sınıfları birbirinden ayırırken, gayrimüslim tebaanın giyimleri de fermanlarla belirlenmişti.
Fesin zorunlu hale getirilmesi, toplumda başlangıçta ciddi bir direnişle karşılaştı. Özellikle ulema ve muhafazakâr kesimler, fesi "gâvur icadı" olarak nitelendirerek bu yeniliğe karşı çıktılar. Sarık ve cübbenin terk edilerek Batılı bir başlığın benimsenmesi, dinin ve geleneğin elden gittiği şeklinde yorumlandı. Bazı bölgelerde küçük çaplı isyanlar ve protestolar yaşandı.
Ancak devlet, bu direnişi kırmak için kararlı bir politika izledi. Fes giymeyi reddeden memurlar görevden alındı, halka yönelik baskılar artırıldı. Zamanla, devletin ısrarı ve fesin gündelik hayatın bir parçası haline gelmesiyle direniş kırıldı. Özellikle Tanzimat Fermanı (1839) ile birlikte Osmanlıcılık fikrinin güçlenmesi, fesin bir modernlik ve "aydın" göstergesi olarak kabul edilmesini hızlandırdı. Fesin seri üretimi için 1830'larda İstanbul'da Feshane-i Amire adıyla bir fabrika kurulması da bu başlığın yaygınlaşmasında ve ekonomide yeni bir sektör oluşturmasında etkili oldu.
19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde fes, başlangıçtaki yabancı ve modern kimliğinden sıyrılarak tam anlamıyla bir Osmanlı sembolü haline geldi. Artık o, imparatorluğun birliğini, medeniyetini ve kimliğini temsil ediyordu. Ancak bu durum, fesin siyasi bir sembol olma özelliğini ortadan kaldırmadı. Özellikle II. Abdülhamid döneminde fes, padişaha bağlılığın bir işareti olarak görülürken, 1908'deki II. Meşrutiyet'in ilanı sırasında özgürlük isteyen bazı gruplar tarafından protesto amacıyla başlardan çıkarılıp atılmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla birlikte fesin kaderi bir kez daha değişti. Mustafa Kemal Atatürk liderliğindeki yeni rejim, Osmanlı geçmişiyle radikal bir kopuşu simgeleyen inkılaplar gerçekleştirirken, fesi gericiliğin ve eski rejimin bir sembolü olarak gördü. 25 Kasım 1925'te çıkarılan Şapka Kanunu ile fes giymek yasaklandı ve yerine Batılı bir başlık olan şapka zorunlu kılındı. Bu kanun ile birlikte fesin yaklaşık bir asırlık saltanatına son verirdi.
Kaynakça
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,1994.
Karpat, Kemal H. İslam'ın Siyasallaşması Oxford University Press, 2001.
Lewis, Bernard. Modern Türkiye'nin Doğuşu, 1961.
Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. Timaş Yayınları, 2008.
